Ընթերցել

Ներքին դրամա Արցախից

Արցախում վիճակը տխուր ա։ Հայաստանում ավելի լավ չէ։ Թեկուզ, իրականության մեջ, ես Արցախը որպես առանձին պետություն լուրջ չեմ ընդունում՝ էդ ինքնախաբեություն ա։ Արցախը Հայաստանի նահանգ ա, Արցախը չպիտի առանձին ընդունվի։

Ուրեմն, Հայաստանում վիճակը տխուր ա՝ մենք ունենք ոչ կոմպետենտ կառավարություն, տհաս ժողովուրդ ու լիքը կյանքի ու մահվան խնդիրներ, որոնք լուծման չեն արժանանում, որովհետև խորհրդարանում վստահ են, որ Արցախի սոցիալական խնդիրները լուծված են և ժամանակն է լեզվի հարցը լուծել։

Ես, որպես մարդ, որ իր ամբողջ կյանքը ապրել է Ստեփանակերտում, ընդունում եմ՝ հա, մեզ մոտ ռուսերենի հանդեպ ուրիշ վերաբերմունք կա։ Ես ծնվել եմ ռուսախոս ընտանիքում, մեր տան գրքերի 80%ը ռուսերեն են, իսկ հայերեն խոսելուց ես ավելի շատ ռուսերեն բառեր եմ օգտագործում, քան հայերեն։ Հատկանշական է, որ այսպես են ապրում բազմաքանակ Արցախյան ընտանիքներ և այս ամենը ունի շատ պարզ պատճառ՝ սովետի ժամանակ Արցախում երկու պետական լեզու կար՝ ադրբեջաներեն և ռուսերեն։ Հասկանալի է, հայ բնակչությունը օգտվում էր ռուսերենից և մինչև հիմա էլ պահում է իր հետ այդ ժամանակներից եկած սովորությունը։

Այսպիսով, ռուսերենը որպես պետական լեզու ընդունելը ինձ չի նեղում լեզվական առումով՝ ես խոսում էի ռուսերեն և կշարունակեմ խոսել ռուսերեն որոշ մարդկանց հետ՝ անկախ ռուսերենի պետականացումից։ Ուրիշ բան է, որ ռուսերենի պետականացման նպատակը հայերին ռուսների հետ ասիմիլացնելը չէ՝ դա իրոք անհնար է, որովհետև բնակչության 98% հայ են ու այնպես չի, որ բոլորի ուշքը գնում է ռուս օֆիցերների համար։

Ռուսերենը Արցախի 2րդ պետական լեզու դարձնելը ունի մի նպատակ՝ արմատականորեն հաստատելու ռուսաստանի ներկայությունը մեր հայրենիքում և բոլորին ցուցադրելու, որ Ռուսաստանը դեռ երկար էս տարածաշրջանից դուրս չի գալու։ Ինձ, օրինակ, էդ շատ նեղում ա։

Մանկուց ի վեր ես երազել եմ միացյալ Հայաստանի մասին, որտեղ Արցախից Հայաստան զանգելու համար ռոումինգ պետք չի, որտեղ չկա ղարաբաղցի հայաստանցի տարանջատումը, որտեղ չկան նույնիսկ կոնցեպտուալ սահմաններ։ Արցախը Հայաստան է և վերջ, ես մատրայի նման կարող եմ կրկնել սա ամբողջ կյանքի ընթացքում։ Իսկ ռուսերենի՝ մեր պետական լեզու դառնալը մի տհաճ կարմիր գիծ է գծում իմ մանտրայի վրա և ես միանգամից պատկերացնում եմ, ոնց է Պուծինը ծիծաղում իր գրասենյակում՝ Արցախը էն է, ինչ ես կուզեմ, որ ինքը լինի։

Չէ, պրն․ Պուծին, դուք իրավասու չեք ՄԵՐ Արցախին անուններ տալ, լեզուներ ավելացնել, խրատներ կարդալ։ Մենք վատն ենք, հա, անուս ենք, հա, բայց մենք հաջողությամբ ինքներս մեզ դրա համար պատժում ենք էն իրականությամբ, որում ապրում ենք՝ դուք մեզ պետք չեք։

Բայց ճիշտ ա, մենք պարտված երկիր ենք, պետք է անենք էն ամենը, ինչը մեզ ասում են։ Այստեղ արդեն առաջանում է մի կարևոր խնդիր՝ ինչու՞ ենք մենք պարտվել։ Այս հարցի պատասխանը պտտվում է “ժողովուրդ” ու “կառավարություն” կոնցեպտների մեջտեղում, և ժամանակն է պարզել, ի՞նչն է ինչ ծնել՝ հավը ձու, թե ձուն՝ հավ։

Ինձ իրավունք կվերապահեմ կոպիտ և կոշտ խոսել ղարաբաղցիների մասին, որովհետև ինքս նրանց վերաբերվելով, մի քիչ ավելի ծանոթ եմ տեղական զանգվածների կարծիքներին, կատարածներին, և որ պակաս կարևոր չէ՝ հանցանքներին։ Ղարաբաղում, ընդհանուր առմամբ, անհնար է ինչ-որ բան թաքցնել, դրա համար միանգամից մի կողմ նետենք ժողովրդին արդարացնելու հնարավորությունը՝ Ղարաբաղում բոլորը գիտեն ով ինչ ա անում, ինչպես ա անում, և, կարևորը, ինչ փողերով։ Սա շատ կարևոր փաստարկ է, խնդրում եմ հիշել դա, քանզի դրան մենք կվերադառնանք։

Ուրեմն, Ղարաբաղում բոլորը բոլորին գիտեն, բոլորը բոլորի գաղտնիքները գիտեն և թաքուն ոչինչ Ղարաբաղում չի կատարվում։ Անցած տարվա մարտին, նախագահական ընտրությունների ժամանակ, բոլոր թեքնածուները, ցավոք, մեկը մեկից վատն էին։ Ըստ իմ նեղ անձնական կարծիքի, սակայն, իրենց մեջ կար մեկը, ով մնացածից տարբերվում էր մի կարևոր հատկանիշով՝ Մասիս Մայիլյանը երբևիցէ որևիցէ կապ չի ունեցել նախկին իշխանությունների հետ։ Ասեմ ավելին, ինքը մեծ կոնֆլիկտների մեջ էր նախկին կառավարությունների հետ։ Մնացած բոլոր տարբերակները(իսկ մեր փոքրիկ “երկրում” կար 13 նախագահի թեքնածու,) այսպես թե այնպես թե նախկինում եղել են կառավարության անդամ, թե մինչև հիմա են հանդիսանում։ Մեծ մասը փտած, հոտած, անցյալում ապրող մարդիկ էին ու այդ բոլոր աղբի վերևում կանգնած էր Արայիկ Հարությունյանը՝ էս մարդկային կատակերգության հերոսը։ Չեմ նշելու, թե ինչպես են հէկ-երի մեծ մասը իր անձնական սեփականությունը, Արցախում ցորենի դաշտերի մեծ մասը իրենը, նույնիսկ, մած եվո, ջրամբարների ձկները իրենը՝ էս ամենը եթե գիտեմ ես( ամենա պոլիտպասսիվ անձնավորությունը մեր ամբողջ բակում), ապա մնացածները գիտեն և գիտեն։

Ես չեմ կարողանում Մասիսի մասին շատ խոսել, որովհետև չգիտեմ, թե ինչպիսի նախագահ կլիներ ինքը և ինչպես կվարվեր տվյալ դրության մեջ, բայց մի բանի մեջ վստահ եմ՝ Արցախում կառավարության գլուխ կկանգներ նախկին գող-բանդիտների, կռվի շնորհիվ հարստացած ու մարդկայնությունը կորցրած մարդկանց հետ կապ ՉՈՒՆԵՑՈՂ մեկը։ Ինձ համար սա կարևոր ա, որովհետև մեր տրագեդիան, որպես ազգի, կապված է այն փաստի հետ, որ մեր կյանքը կառավարում են էն հին գողական թայֆայի մարդիկ՝ ռոբ/սերժ/նիկոլ(գիտեմ որ ինքը մաս չէր կազմում, բայց նույն շրջապատի ծնունդ ա)։ Այստեղ գրված անունները համահայկական են, իսկ Արցախում, բացի իրենցից, կա տեղական “կռուգ” իր Օգանովսկիով, Հարությունյանով, Իժոյով և Ձեզ անծանոթ լիքը անուններով։ Էս մարդիկ տարիներ շարունակ թալանել են Արցախը և տարիներ շարունակ իրենց համար դղյակներ են կառուցել՝ կալցեվոյի զինվորական չասծի զինովորների ձեռքերով։ Հա, հենց տենց, սաղի դիմաց, հայ զինվորը իր մարզումները ոչ թե մարզասրահում էր կատարում, այլ Իվանյանի տան համար քարեր կրելով և ցեմենտ խառնելով։

(գիտեմ, որ երկար եմ գրում, բայց մի օր էս ամենը պետք ա իմ մեջից դուրս գա, ուրեմն թող լինի այսօր)

Այսքանը պատմեցի, որ պատկերացում ունենաք ինչպիսի վիճակ էր Արցախում, երբ եկան նախագահական ընտրությունների օրերը։ Պայքարը հիմնականում Մասիսի և Արայիկի մեջ էր։ Հաղթել է Արայիկը, թե ինչպես՝ այսքանից հետո պիտի որ կարողանաք գուշակել։ Լացելու չափ մի ծիծաղելի բան ասեմ՝ Ստեփանակերտում ձայների մեեեեծամասնությունը Մասիսինն էր, իսկ Արայիկը ամենաշատ ձայները հավաքել է գիտե՞ք ուր՝ Հադրութում և Լաչինում։ Էս մարդիկ, ստացվում է, ինքներն իրենց ձեռքերով համ իրենց տունն են ադրբեջանցուն տվել, համ իրենց տղաներին։ Ու հա, էդ տենց ա՝ մարդկանց ոչ մեկ մահակով ու կացնով չէր ստիպում գնային Արայիկին ձայն տային, էդ իրանք էին որոշում, որ թազա կռիշան, երկու ավել կովը կամ մորեղբորը գործի դնելը ավելի կարևոր ա քան նորմալ նախագահ ընտրելը, դրա համար էլ հիմա ոչ կռիշա ունեն, ոչ կով, ոչ էլ մորեղբայրն ա ողջ։

Հիմա լավ, Արայիկը նախագահ դարձավ, բայց ոչ մեկ չի հավատում, որ ինքը պատերազմ ա ուզեցել կամ ուզել ա պարտվենք։ Ես էս ամեն ինչը հարցի տակ եմ դնում։ Եթե պրն․ Հարությունյանը չի իմացել, որ պատերազմ ա լինելու, ապա ինքը ահավոր վատ նախագահ է և պետք է հենց հիմա գահընկեց արվի։ Էդ ոնց է, որ ադրբեջանցիք գիտեին միլիմետրերի ճշտությամբ մեր բոլոր ռազմական բազաները, իսկ Հարությունյանը չգիտեր, որ մեծամասշտաբ պատերազմ ա սկսվելու։ Շպիոնաժի մասին իրեն պատմողը հո ես չեմ, Արցախը իբր մոշնի կագեբեշնիկներ ունի՝ էդ ինչպես ա ստացվել, որ ադրբեջանցիք քանի տարի ա պատերազմ են պլանավորում ու մերոնք չգիտեին։ Անհնար էր էս ամեն ինչը չտեսնելը կամ չիմանալը, դրա համար գալիս ենք լոգիկային մոտ հետևության՝ բա եթե գիտեին, ինչո՞ւ չէին պատրաստվում պատերազմին։ Ինչու՞ միակ բանը, որ իրենք արեցին, էդ մի օր առաջ պահեստների մի մասը դատարկելն էր։ Ես այստեղ անիմաստ ինչուներ հիմա չեմ տալու, քանզի դրա մասին լավ գրել է հետքի խմբագիր Էդիկ Բաղդասարյանը՝ կարող եք հիմա իրեն կարդաք ու հետ վերադառնաք։

https://hetq.am/hy/article/127361?fbclid=IwAR2aJLiwGpdew7SU9WsmYQwztTDujGwuDkWephSsmm1C-3BiWzvVCuF7PLg

Հա, ես աբսոլյուտ չգիտեմ՝ Արայիկ Հարությունյանը էս ամենը արել ա, որովհետև ինքը տգետ էր, թե՞ որովհետև իրոք ծախել ա մեր հայրենիքը։ Երկու տարբերակներին էլ ճշմարտության հնարավորություն եմ տալիս և երկուսի դեպքում մեկա զզվում եմ իրենից՝ ինքը իրավունք չուներ նախագահ լինելու ու եթե ինքը գոնե մի քիչ արժանապատվություն ունենար՝ ամիսներ առաջ իրա ինքնասպան եղած դին մի տեղ պետք ա գտնեինք։ Բայց ինքը արժանապատվությունից զուրկ մարդ ա։

Չգիտեմ՝ ինչքանով ձևական կամ ոչ ձևական էր ինքը մարդկանց խնդրում գնալ կռվել, բայց եկեք նեղ անձնական, ոչ մի տեղ չհրապարակված բան պատմեմ ձեզ։ Իմ պապան պատերազմի ժամական և հետո գոնե մի րոպեով չի լքել Ստեփանակերտը։ Նույնպես էլ մամաս, բացի վերջին շաբաթից, երբ որ որոշեց գալ և երևանում թողնել մի քանի թանկարժեք բաներ՝ եթե հանկարծ պատերազմին ամեն ինչ կորցնենք։ Քաղաքում, մինչև պատերազմի վերջին շաբաթը, լիքը մարդիկ կային։ Լիքը կանայք սպասում էին իրենց որդիների և ամուսիններին, լիքը տատիկ պապիկներ հրաժարվում էին իրենց տները լքել և այլն։ Իմ տատիկ պապիկն էլ, իմիջիայլոց, տանն էին ապրում և ամբողջ պատերազմի ժամանակ նկուղ չեն իջել։ Հիմա հա, Ստեփանակերտը մարդկությամբ լցված էր, պատերազմը գնում էր, մեկ էլ Արայիկ Հարությունյանից հրաման ա գալիս՝ ամբողջ քաղաքը էվակուացնել։ Բռնի ուժով, տնային շորերով, հողաթափերով մարդկանց ամեն տեղից հավաքում էին ու տանում Երևան։ Էդ առաջին “էվակուացիա”ն է։ Հաջորդ օրը անհասկանալի ձևով թուրքերը հասնում են Շուշի։ Մնացած մարդիկ Ստեփանակերտում ապշած են, բայց ոչ ոք չի գնում, սաղ տեղներ նստած սպասում են, քանզի անհավատալի բան ա՝ Շուշին վերցնել։ Նոյեմբերի 8ին, երբ որ իմ սիրելին Շուշիում կանգնած կռվում էր ու իրենք հակահարված էին պլանավորում հաջորդ գիշեր, որ վերջնականապես ՄԱՔՐԵՆ Շուշին թուրքերից(note: տասնյակ մարդկանց հետ եմ խոսացել Շուշիում կռվող՝ բոլորը նույն բանն էին ասում՝ Շուշին կեսից չափ արդեն հետ վերցված էր), Արայիկ Հարությունյանի հրամանով Ստեփանակերտից հանվում են ԲՈԼՈՐԸ։ Նոյեմբերի 9ին, պապայիս հետ միասին, Ստեփանակերտում կար 500ից ոչ ավել մարդ` 55 000ի փոխարեն։ Ստեփանակերտ գրավելը էդ պահին կազմում էր մի քանի ժամվա հարց, ասում ա պապաս։ Զորքի մեծ մասը Շուշի էր, մնացածը տարբեր տեղեր էին մարտի, իսկ Ստեփանակերտը, լիովին մարդաթափված, բաց էր մնացել թշնամու դիմաց։ Ինքնապաշտպանույուն կազմակերպելը այլևս ձև չէր, քանզի մարդ չկար այլևս որ որևիցէ բան պաշտպաներ։

Անպատասխան հարց ա առաջանում՝ ինչու՞ էին Ստեփանակերտը միտումնավոր մարդաթափում։ Ես չգիտեմ, դուք էլ դժվար իմանաք։ Զուտ իմացեք, որ ես կարող ա հիմա տանը չլինեի ու անկողնում պառկած էս ամենը չգրեի՝ եթե էդ պահին ադրբեջանական զորքը շարժվեր դեպի Ստեփանակերտ։

դժուար ա թէյնիկի միջից մաքրել օգտագործուած թէյը։

դժուար ա լուանալ ատամները, նոյնիսկ օրը մի անգամ։ երբեմն պիտի ինձ համոզեմ տնից դուրս գալ, որ պարտաւոր լինեմ ատամներս լուանալ։

դժուար ա լողանալ, իսկ երբ լողանում եմ՝ դժուար ա դուրս գալ ցնցուղի տակից։

դժուար ա գիրք կարդալը, նոյնիսկ երբ գիրքը շատ եմ հաւանում։

դժուար ա լաւ ֆիլմեր նայելը, նոյնիսկ երբ անտանելի ուժեղ եմ զգում դրա կարիքը։ փոխարէնը հեշտ ա նայել նեթֆլիքսի դեռահաս գաղջը։

դժուար ա մաշկը խնամելը, նոյնիսկ երբ զզուելի ա տեսնել անխնամը։

դժուար ա նամակներին պատասխանելը, նոյնիսկ երբ դրանք ամենասիրելի ու կարեւոր մարդկանցից են։

դժուար ա դաս կամ գործ անելը, նոյնիսկ երբ չանելուց տասնապատիկ աւելի վատ եմ զգում։

դժուար ա մարդկանց հանդիպելը, նոյնիսկ երբ հանդիպումը հաճելի ա։

դժուար ա անկողնուց վեր կենալը, անկախ անելիքների կարեւորութիւնից։

դժուար ա ինքս ինձ համար նախաճաշ պատրաստելը, նոյնիսկ երբ նախաճաշն աւոկադոյով տոստ ա։

դժուար ա ասեղնագործելը, հելունագործելը, պոլիմերային կաւով զբաղուելը, նոյնիսկ երբ գիտեմ, որ դրանից շատ կհանգստանամ։

դժուար ա ձեռքերին քսուկ քսելը, նոյնիսկ երբ արդեն ճաքել ու արիւնոտուել են։

դժուար ա սեփական ամանները լուանալը, իսկ լուանալու բեռը մորս վրայ գցելիս աւելի վատ ա։

դժուար ա ուկուլելէ նուագելը, նոյնիսկ էն երգերը որոնք ստացւում են։

դժուար ա սենեակի փոշին հաւաքելը, իսկ փոշոտ սենեակում նստելը զզուելի ա։

դժուար ա խցիկը դարակից հանելն ու դուրս գնալիս հետս վերցնելը, նոյնիսկ երբ գիտեմ, որ նկարելու լիքը բան կը գտնեմ։ նոյնիսկ երբ կարոտում եմ ժապաւէնը, կիսատ թողած ժապաւէնս էլ՝ ինձ։

ու դժուար ա ապրել անընդհատ մտածելով, որ էս ամենն ալարելու պատճառով ա։ բայց եթէ իրօք ա՝ ինչպէ՞ս ա ուղեղը որոշում՝ որտեղ ալարի, եւ որտեղ անի աւելին քան պահանջւում ա։

առհասարակ՝ ապրելը դժուար ա։ ինչպես ասում ա՝

nobody said it was easy no one ever said it would be this hard

չգիտեմ՝ ինչի եմ փետրուար վերնագրել։ ամբողջ տարին նոյնն ա էլի։

երեկ ամբողջ կուրսի ընթացքում առաջին անգամն էր, որ լիարժեք հաճելի պահի տակ մեջ էի։ քանի որ դասախոսի հետ մի բան էինք քննարկում ու դա ա իմ երազած միջավայրն ու առօրյան։

փաստացի ես ու Ա֊ն միասին շատ լավ ենք աշխատում։ կարծում եմ ինչ֊որ հետաքրքիր բան ստացվելու ա

նկատել եմ որ գրեթե միշտ կարիք ունեմ փոխադարձ վերաբերմունքի, երբ չի լինում նեղվում եմ։ չգիտեմ էլ, սա ճիշտ մոտեցում ա, թե չէ, բայց ամեն դեպքում էտ ա։ դա համարում եմ տվյալ մարդու հետ շփման շարունակման ինդիկատոր։

երեկ ծնունդս էր ու մի մարդու գրելուն էի սպասում։ բայց տենց էլ ոչ մի նամակ չստացա։ գուցե լավ ա ու դա ազդանշան ա որ վերջնական միտքս ազատեմ իրենից։

դեղատան աղջիկը շարունակում ա իրեն վատ պահել։ անտեսում եմ, գլուխ չունեմ հետը դնելու։ բայց խղճալի ա երբեմն, ես տեսնում եմ թե ինչքան անկայուն հոգեւվիճակում ա նա։ #փետրվար3

կեանքիս քսան տարիների ընթացքում ոչ մի անգամ չէի եղել եռաբլուրում։ նոյնիսկ թաղման կամ հոգեհանգստի չէի եղել։ էսօր որոշեցի գնալ, մենակով։ երթուղայինով գնացի, բայց մի կանգառ ուշ իջայ՝ էն մեծ վեգայի ու սիթիի մօտ։ քայլեցի, քարտէզը ինչ-որ փախած խառը փողոցներով, սեփական տների մօտով ճանապարհ ցոյց տուեց, գնացի գտայ։ ցուրտ էր։ մինչեւ հասնելն արդեն ոտքերս ու ձեռքերս փայտացել էին, աչքերս՝ լցուել սառը օդից։

երբ ես մտնում էի պանթէոն՝ տղամարդկանց մի խումբ էր դուրս գալիս։ մեկն անընդհատ կանգնում էր որ սպիտակ ծառերը նկարեր, միւսները շարժւում էին առաջ, յետոյ հետ պտտւում, սպասում նկարողին։

երբ գնացի՝ լուռ էր։ մէկումէջ շշնջոցներ էին լսւում, քարերի վրայ քայլող ոտքերի ձայները, հեռւում գնացող-եկող մեքենաները, տեղ-տեղ՝ լուռ լաց։ քայլելիս պատահական ոտքով քարի խփեցի, թռաւ մի մետր էն կողմ ու թւում էր թէ էսօր լսածս ամենաբարձր ձայնն էր։

խունկի հոտը ծածկում էր ծխախոտինը։ ու ես, որ զզւում եմ խունկի հոտից՝ գոհ էի, որ ծխախոտի զզուելի հոտը ծածկող կար։

ես չգիտէի՝ արդեօք նորմա՞լ ա գերեզմանների արանքներով քայլելը, դրա համար ուշադիր նայում էի, ու ոնց որ թէ բոլորն էլ անցնում էին էդ մասերով։ սկսեցի քայլել շարքերով։ քարերի մի մասի վրայ նկարները փորագրուած էին, մի մասի մօտ լուսանկարներ էին դրուած, մի մասի վրայ մենակ անուններն էին փորագրուած, իսկ մի մասն ուղղակի գրուած էին սպիտակով՝ սեւ տախտակի վրայ։ քարերի մօտ բացի ծաղիկներից նաեւ քաղցրաւենիք էր պատահում, միրգ, մէկի մօտ՝ գրքեր։ մի քանիսի մօտ տօնածառեր էին, որոնց վրայ տղեքի նկարներն էին ամրացուած։

մի տղայ տեսայ, որ աւլում էր գերեզմանի շուրջը թափուած բիչոկները։ մի տղամարդ էլ դանդաղ քայլում էր շարքերով ու բոլոր գերեզմաններին ծաղիկներ դնում։

գրեթէ բոլոր քարերի մօտ եռագոյններ էին։ ու ամեն եռագոյնի վրայ ծիրանագոյնը տարբեր էր։ էդ էլ ա երեւի մեզ լաւ բնութագրում՝ մենք նոյնիսկ չգիտենք թէ մեր ծիրանագոյնն ինչ գոյնի ա։

տեղ-տեղ բնական ու արհեստական ծաղիկների, ծաղկեպսակների կմախքների կոյտեր էին, տեղ-տեղ՝ նոր փորած փոսեր։ ուրեմն եռաբլուրում հանգչում են համ մարդիկ համ ծաղիկները։

յետոյ մութն ընկաւ, քարերի վրայ փորագրուած դէմքերը սկսեցին վատ երեւալ։

շատ անբացատրելի ու տարօրինակ էներգիա էր։ ու շատ ուժեղ, սիրուն բան կար էդ ամեն ինչի մէջ։ երեւի որովհետեւ ամբողջ քաղաքում միակ տեղն ա, որտեղ մարդիկ լուռ են։

երբ պատերազմն աւարտուեց՝ պատմութեան դասախօսս դասերից մէկի ժամանակ ասեց. հայրենիքը վեր ա ցանկացած անհատից։ ինձ ահագին ժամանակ պէտք եղաւ հասկանալու համար, թէ ինչքան համաձայն չեմ ես էդ մտքի հետ, ու թէ ինչքան անհատի մասին ա իմ համար կեանքը։ ես չեմ ուզում ապրել ու մեռնել հայրենիքի վերացական հասկացութեան համար, բայց պատրաստ եմ ապրել ու մեռնել անհատի համար։ ես անդեմ հայրենիք չեմ ուզում, իմ հայրենիքն անհատների դէմքով ա։ էդ տղեքի դէմքով ա։ սիրածս ամեն մարդու դէմքով։ իմ հայրենիքը հող չի, վանք չի, ցեմենտ ու աղիւս չի։ բայց էս ընտրութիւնն ամեն մեկինս ա երեւի, ու բնական ա, որ որոշները հողը կդասեն անհատից բարձր։

գնացի, զի ահաւոր մեծ կարիք էի զգում ինքս ինձ ապտակելու, բայց չգիտէի թէ ոնց։ ես ինքս ինձ զզուելի եմ նրա համար, որ մենակ սրանից յետոյ եմ գնահատում թէ ինչքան բախտաւոր եմ իրականում, թէ ինչքան շնորհակալ պիտի լինեմ կեանքումս ամեն ինչի համար։ եռաբլուր երեւի բոլորս պէտք ա աւելի յաճախ գնանք՝ ինքներս մեր վրայ կողքից հայեացք գցելու համար, դա անսահման կարեւոր ա։

նկարում՝ երկիր մոլորակը վոյաջեր 1-ից

իսկ սագանը երկրի մասին ասել ա.

Look again at that dot. That's here. That's home. That's us. On it everyone you love, everyone you know, everyone you ever heard of, every human being who ever was, lived out their lives. The aggregate of our joy and suffering, thousands of confident religions, ideologies, and economic doctrines, every hunter and forager, every hero and coward, every creator and destroyer of civilization, every king and peasant, every young couple in love, every mother and father, hopeful child, inventor and explorer, every teacher of morals, every corrupt politician, every “superstar,” every “supreme leader,” every saint and sinner in the history of our species lived there—on a mote of dust suspended in a sunbeam.

The Earth is a very small stage in a vast cosmic arena. Think of the rivers of blood spilled by all those generals and emperors so that, in glory and triumph, they could become the momentary masters of a fraction of a dot. Think of the endless cruelties visited by the inhabitants of one corner of this pixel on the scarcely distinguishable inhabitants of some other corner, how frequent their misunderstandings, how eager they are to kill one another, how fervent their hatreds.

Our posturings, our imagined self-importance, the delusion that we have some privileged position in the Universe, are challenged by this point of pale light. Our planet is a lonely speck in the great enveloping cosmic dark. In our obscurity, in all this vastness, there is no hint that help will come from elsewhere to save us from ourselves.

The Earth is the only world known so far to harbor life. There is nowhere else, at least in the near future, to which our species could migrate. Visit, yes. Settle, not yet. Like it or not, for the moment the Earth is where we make our stand.

It has been said that astronomy is a humbling and character-building experience. There is perhaps no better demonstration of the folly of human conceits than this distant image of our tiny world. To me, it underscores our responsibility to deal more kindly with one another, and to preserve and cherish the pale blue dot, the only home we've ever known.

աղբիւր. https://www.planetary.org/worlds/pale-blue-dot

պատճէնում եմ նաեւ կողմնակիի մեկնաբանութիւնը.

միայն ասեմ որ pale blue խումբ կայ, որի անունն այդ տեքստին ա յղում՝ https://paleblue2mr.bandcamp.com/track/distance-to-the-waves

էսօրուայ disasters-ից իմացայ ճապոնական «ցունամիի քարերի» եւ մայք բրիլլի «փշերի լանդշաֆտի» մասին։

սմիթսոնիընը գրում ա, որ ճապոնիայի հիւսիսարեւելեան ափին գտնուող անեյօշի գիւղի ծայրին մօտ երեք մետրանոց քարէ սալիկ ա, վրան՝ «բարձր բնակավայրերը մեր յետնորդների խաղաղութիւնն ու ներդաշնակութիւնն են։ յիշէք մեծ ցունամիների աղէտը։ այս կէտից ներքեւ տներ մի կառուցէք»։ եւ սալիկները տարածուած են ճապոնիայի ամբողջ ափով, զգուշացնելով մարդկանց, թէ ուր պիտի բարձրանան ցունամիների դէպքում։ շոնը պատմեց, որ էնտեղ դասի ժամանակ ցունամի ա սկսուել, եւ ուսուցիչն իմացել ա քարի մասին, դասարանին արագ տարել քարից վերեւ։ րոպէներ անց ամբողջ դպրոցը ոչնչացուել ա, բայց էրեխէքը փրկուել են։ սա պատմեց, զի քննարկում էինք՝ արդեօ՞ք պատմութիւնը կարող ա մեզ նախազգուշացնել, եւ արդեօ՞ք կարող ենք մենք նախազգուշացնել մեզանից յետոյ եկողներին։

(T.KISHIMOTO, via Wikimedia Commons.)

99% invisible-ում պատմում են. 1990 թուականին ամերիկեան կառավարութիւնը մի խումբ երկրաբանների, լեզուաբանների, աստղաֆիզիկոսների, ճարտարապետների, նկարիչների, գրողների հրաւիրել ա նիւ մեքսիկոյի անապատ՝ այցելելու թափօնի մեկուսացման փորձնական գործարանը։ նրանք առաջադրանք ունէին։

սա երկրում ատոմային զինամթերքից եւ ատոմային էներգիայից առաջացած ճառագայթաակտիւ թափօնների միակ մշտական ստորգետնեայ պահեստն ա։ այն ստեղծուած ա մարդկանց ճառագայթաակտիւ նիւթերի վտանգից հեռու պահելու համար։ մի օր պահեստը պիտի փակուի ու թողնուի անտեր, իսկ բոլոր թափօնները կարծրանան երկրի կեղեւում, որտեղ կմնան աւելի քան 200.000 տարի։

իսկ մենք չգիտենք, թէ ինչպիսին կլինի հասարակութիւնը 500, 1000, առաւել եւս՝ 100.000 տարի անց, բայց պիտի ինչ-որ կերպ հասկացնենք էդ մարդկանց, որ այս տարածքը մահացու ա։

սկսել են մտածել լեզուի, խօսքի մասին, բայց լեզուն կարճ կեանք ունի։ օր.՝ բեովուլֆը, որ գրուել ա ընդամէնը 1000 տարի առաջ՝ էսօր բոլորովին անհասկանալի ա։

աղբիւր

ապա քննարկել են խորհրդանիշերը։ օր.՝ ժպտացող էմոջին բոլորն այսօր ճանաչում են։ սագանը նամակ ա ուղարկել ասելով, որ այս խնդիրը շատ հեշտ կարելի ա լուծել գանգի եւ ոսկորների նշանով. բայց խորհրդանիշները նոյնպէս կարող են փոխուել տարիների ընթացքում, եւ ոչ մի կերպ չենք կարող իմանալ՝ ի՞նչ կը նշանակեն գանգն ու ոսկորները 1000 տարի անց։

աղբիւր

առաջարկուել ա էս կոմիքսը։ եթէ այն նայենք վերեւից ներքեւ՝ միգուցէ հասկացուի, որ մարդը մօտենում ա, վարակւում, մեռնում։ սակայն եթէ ներքեւից վերեւ կարդանք՝ կստացուի, որ կեանքի շատրուանն ա գտել՝ մեռնում էր, բայց առողջացաւ։

Credit: Mike Brill. Courtesy of WIPP

իսկ մայք բրիլլը, որ լանդշաֆտի արտիստ էր՝ մտածեց, որ պիտի փորձեն վախեցնել մարդկանց, ստեղծել տարածք, որ մօտեցողին կը վանի։ էսպէս մտածեց երկրից դուրս եկող հսկայական ասեղների մասին՝ «փշերի լանդշաֆտ»։ շոնը էդ ժամանակ հարցում անց կացրեց. եթէ չիմանայիք թէ ինչ վայր ա՝ կմտնէի՞ք էս տարածք, թէ՞ ոչ։ ես նշեցի, որ կմտնէի։ ստացւում ա, որ այս տարածքը կարող ա մարդկանց աւելի գրաւել վանելու փոխարէն։

99% invisible-ում աւելի մանրամասն ու հետաքրքիր պատմում են էս ամենի մասին։

Ալտերնատիվ իրականության ու իմ՝ ՀՀ հանդեպ նողկանքի մասին

Երկու օր ա սիրելիիս հետ խոսելուց թեման միշտ հասնում ա ալտերնատիվ իրականությանը։ Մենք խոսում ենք ծաղիկներից, “Պոլիաննայից,” փարթիներից, հետո ինքը կտրում ասում ա, լավ, կզանգեմ ու կորչում ա։

Մարդուն լավ ճանաչելուց ձայնի ամենափոքր դողոցից միանգամից զգում ես, որ մի բան այն չի։ Իմ սիրելիի ձայնը օրվա կեսը դողում ա։ Հարցնում եմ՝ ի՞նչ ա պատահել։

• Դու գիտես այսքանից հետո հե՞շտ ա ապրել։

Ես գիտեմ, որ էդքանից հետո հեշտ չի ապրել։ Հեշտ չի Շուշիում շրջափակման մեջ ընկնել, հեշտ չի գերեզմանոցում գիշերել, հեշտ չի տեսնել մահացած ընկերներիդ, հեշտ չի նայել, թե ոնց ա քո զենքը սպանում քեզնից մի քիչ հեռու գտնվող տասնյակ մարդկանց, թեկուզ և թշնամի։ Հեշտ չի պատերազմ տեսնել, պատերազմ լսել, պատերազմ ապրել նույնիսկ պատերազմից հետո, և ես ամբողջ սրտով ատում եմ Հայաստանի Հանրապետությունը, որովհետև իմ սիրելին 2 ամիս կռվել է ուտոպիկ Հայաստանի համար, ու այդքանից հետո ոչ մեկ չի հարցրել իրենից՝ բալիկ, դու լա՞վ ես քեզ զգում։

էս մի բալիկը իրան լավ չի զգում։ Իրա ընկերները իրենց լավ չեն զգում։ Մարդ սպանող երեխաները իրենց լավ չեն զգում։ Պատկերացրեք ձեզ՝ զենքը ձեռքներդ, մի շաբաթ միայն գրեչկա կերած,( էն էլ եթե բախտներդ բերել ա) օրերով հողի մեջ քնած, շաբաթներով հանգիստ չտեսած։ Պատկերացրեք ձեզ ու պատկերացրեք, թե ոնց ա ձեր փամփուշտը կայծակնային արագությամբ թռչում ավտոմատից, կտրում տասնյակ մետրեր և խրվում դեռ շնչող, տաք արյուն ունեցող մարդու սիրտ։ Պատկերացրեք՝ ոնց է այդ մարդը վերջին անգամ թարթում, հանում վերջին հոգոցը և թավալվում գետնին՝ այլևս երբեք չբարձրանալու նպատակով։

Ռասկոլնիկովը մի անպետք տատիկ ա սպանել և 300 էջ գժվում էր, խենթանում էր, ինքն իր կյանքը ուտում էր։ Մեր կողքին մեծացած, ապրած տղաները իրենց տարիքի, նույն հետաքրքրությունների մարդկանց են սպանել, բայց ոչ ոք իրենց 300 էջ չի տվել՝ այդ բոլոր զգացմունքերը գրի առնելու ու էդ ամենից ազատվելու համար։ Բոլորին թվում ա թե հայ զինվորները ուրիշ են, էլի։ Հայ զինվորի նմանը չկա։ ԲԱՅՑ ՀԱՅ ԶԻՆՎՈՐԸ ՄԱՐԴ Ա։ հայ զինվորը մարդ ա, ու ինքը արժանի ա մարդկային վերաբերմունքի։

Ինչի՞ մինչև հիմա ոչ մի հոգեբան չի գնացել իմ ընկերոջ մոտ և գոնե մի քանի ձևական հարց տվել։ Ինչի՞ մինչև հիմա, առհասարակ, այն բոլոր 18-20 տարեկան տղաները, որոնք կռվել են, գտնվում են բանակում։ Ինչի՞ մինչև հիմա իմ սիրելին ամեն աստծո օր ստիպված ա “չեսծ” տալ էն սրիկային, ով իրենց վաշտին թողել ա Շուշի ու փախել։ Ինչի՞ ա սաղին թվում, որ եթե տղան զինվոր ա, ուրեմն իր համար մարդ սպանել նորմալ երևույթ ա։

Սիրելիիս գրում եմ, որ սաղ լավ ա լինելու, պատասխանում ա, որ էդ առաջին ֆրազան ա, որը ասում են գժերին, ու իմ աչքերից սկսում են հոսել արցունքներ։ Ինչո՞ւ ա իմ սիրելին հավատում, որ ինքը գժվում ա։

Ես մեծացել եմ դաշնակցական, ոտից գլուխ պատրիոտ ընտանիքում, որտեղ առաջին հերթին հայրենիքն է դրված, հետո մարդկային մնացած արժեքները։ Հայրենիքի հանդեպ իմ սերը էնքան մեծ էր, որ փոքր ժամանակից իմ երազանքը նախագահ դառնալն էր, որ Ղարաբաղի հարցը լուծեմ, իսկ հետո Արևմտյան Հայաստանը միացնեմ մեզ։

Բայց ինչիս ա հիմա պետք էն Հայաստան երկիրը, որը նույնիսկ իր զավակներին ա անտեսում։ Ինչիս ա պետք էն Հայաստան երկիրը, որտեղ իր զավակները հոգու ցավից են մեռնում, իսկ իրանց ցավազրկող են ներառկում, որ մարմինը բթանա։ Ինչիս ա պետք էն Հայաստան երկիրը, որտեղ ես նստած ալտերնատիվ իրականության փաստարկներ եմ կարդում, որ համոզեմ ընկերոջս, որ ինքը գիժ չի, որ էդ ամեն ինչը հնարավոր բան ա։

Ինձ էսպիսի Հայաստան երկիր պետք չի։ Ինձ պետք ա, որ մեր բոլոր տղաներին տանեն հոգեբանների մոտ, որ մեր բոլոր տղաների հետ խոսեն, որ մեր բոլոր տղաներին գրկեն ու ասեն, որ ամեն ինչ մեկ ա լավ ա լինելու։ Էս պոստ-պատերազմյան տրավման ուշ ա երևում, բայց նենց ուժեղ ա խփում, որ երկար ժամանակ էլ ուրիշ բաներից չես կարողանում մտածել։

Եթե դուք ունեք ընկերներ և ծանոթներ, որոնք պատերազմին մասնակցել են՝ խոսեք իրենց հետ, գրկեք նրանց, սիրեք նրանց։ Իրենցից ամեն մեկը հիմա էնպիսի ներքին դրամա ա ապրում, որը մենք չենք կարողանում նույնիսկ ընկալել։

Մարդուն մարդ ա պետք, փորձեք լինել էդ մեկ լսող-հասկացող-կարեկցողը գոնե հիմա։